Δεν υπάρχουν γραπτά στοιχεία που να μαρτυρούν πώς γεννήθηκε το ΔΟΛΟ και από που ήρθαν οι πρώτες οικογένειες που εγκαταστάθηκαν σ'όλη την περιοχή του και πόσες ήταν αυτές. Σώζεται όμως η παράδοση, που αναφέρει πως οι πρώτες οικογένειες ήταν Μακεδόνες και συγκεκριμένα οι περισσότερες από το ΝΤΟΛΟ (σημερινό Βύθος) και λιγότερες από το ΖΙΟΥΠΑΝΙ (σημερινό Πεντάλοφος) και από άλλα χωριά της Δ. Μακεδονίας. Η μετακίνηση αυτή των Μακεδόνων προς την Ήπειρο έχει σαν αιτία τις διάφορες επιδρομές των Σλάβων, Βούλγαρων και άλλων και τη λεηλασία και διαρπαγή των περιουσιών τους. Σύμφωνα με την παράδοση όλοι τους σχεδόν ήταν κτηνοτρόφοι και γεωργοί και, στην προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν ένα μέρος ασφαλές για τους ίδιους και το βιός τους, εγκαταστάθηκαν στο Δολό.
Μια περιοχή δασωμένη και απόκρυφη και μακριά από περάσματα διαφόρων στιφών. Το μέρος αυτό εξυπηρετούσε με ασφάλεια όλους : τους κτηνοτρόφους για τη διατροφή των ζωντανών τους και τους γεωργούς, για καλλιέργεια.
Ο χρόνος της εγκατάστασης τους εδώ δεν προσδιορίζεται και δεν σημειώνεται πουθενά. Μάλλον πρέπει να ανάγεται στον 9ο ή 10ο αιώνα. Μόνο θετικό στοιχείο ύπαρξης του Δολού κατά το 1030 μ.Χ. είναι μία αναγραφή ονόματος : "Γεωργίου, κυράντζα, χώρας Δολώ", που βρίσκεται στον πίνακα Δωρητών, Ευεργετών και Ανακαινιστών της Μονής Μολυβδοσκέπαστου.
Χρονικό του Δολού
900 μ.Χ Μετανάστευση από το ΝΤΟΛΟ (σ.Βύθος) και ΖΙΟΥΠΑΝΙ (σ. Πεντάλοφος) των δυτικο-Μακεδόνων και εγκατάστασή τους στην περιοχή ΔΟΛΟΥ (Ανατολικού οι κτηνοτρόφοι, Δυτικού οι γεωργοί και Νοτίου-Δάσους οι Τεχνίτες και λοιποί). Ήταν χριστιανοί και παρέμειναν πιστοί στη θρησκεία των προγόνων τους
Το 1340 έπαθαν πανωλεθρία από την "πανούκλα" και αποδεκατίστηκαν όλες οι οικογένειες. τότε εγκατέλειψαν τα αγροτικά σπίτια τους σ'όλες τις περιοχές και συγκεντρώθηκαν σε ορισμένα σημεία.
Το 1570, που εγκαταστάθηκαν οι τουρκικές οικογένειες στο Δυτικό Δολό, διαχώρισαν το Δυτικό Δολό από το Ανατολικό, για να εκμεταλλεύονται τους τσίφτηδες, τους δούλους υπηρέτες, για τις διάφορες δουλειές τους. Οι τούρκοι άρπαξαν την περισσότερη και καλύτερη περιουσία τους και τα παρέδωκαν στους εξωμότες Ισλαμήδες, που έφεραν από άλλες περιοχές.
Το 1750 ο Κουρτ Πασάς, τοπαρχης του Μπερατιού, καταγράφει τους χριστιανούς του Δ. Δολού και αναγνωρίζει για τσιφλίκι του το Δολό, όπως και το Ανατολικό Δολό και όλα τα άλλα χωριά της περιοχής.
Το 1778, μετά την ήττα του Κουρτ Πασά από τα στρατεύματα του Αλή Πασά, το ανατολικό Δολό γίνεται τσιφλίκι του Αλή Πασά, ο οποίος το δωρίζει στον Αρχηστράτηγο του Δερβίς Χασάνη.
Οι Δολιώτες φρόντιζαν να βρουν ευκαιρίες για την εξαγορά του χωριού με κάθε τρόπο. Μοίρασαν το χωριό σε "παστίνες" (περιουσίες) και όλοι συμφώνησαν για την εξαγορά. Το 1856 το Δολό εξαγοράστηκε αντί του ποσού των 10.000 χρυσών λιρών. Έτσι το Δολό έγινε Κεφαλοχώρι με τις δικές του δυνάμεις και απαλάχτηκε από τους Αρβανίτες Τυράννους Μπέηδες και Αγάδες, που ήταν η πιο μεγάλη μάστιγα του Δολού.
Αποσπάσματα από το βιβλίο του Νίκου Θ. Υφαντή: "Το Δολό στο Πωγώνι"
Φωτογραφία: Δολό, 1950
